નોંધ- જેણે માનવ જાતને સત્યનું દર્શન કરાવવુંહોય તેણે અન્તિમ કોટિનું મહાજ્ઞાન મેળવવું જ જેઈએ. કારણ કે એ વિના સત્યનું યથાર્થ દર્શન શક્ય નથી. કર્મોનાં આવરણોથી ઢંકાએલા જ્ઞાનનો મહાપ્રકાશ આત્મિક નિર્મળતા વિના પ્રગટ થતા નથી.

આ નિર્મળતા સંયમ અને તપની મહા સાધના વિના પ્રાપ્ત થતી નથી. આ એક નિર્વિવાદ હકીકત છે. એટલે જ નીર્થંકર થવાને જન્મેલા પરમપુરુષો યોગ્ય સમયે પ્રથમ ગૃહસ્થાકામને એટલે કે ઘર, કુટુંબ, પરિવાર અને અન્ય તમામ બાહ્ય પરિગ્રહને તજીને, પાપાશ્રાવાને સર્વથા રોકવા આજીવન સંયમ—દીક્ષા વ્રતને ગ્રહણ કરે છે. તેઓ પ્રાય: નિર્વસી અને મૌની બની ખુલ્લા શરીરે ટાઢ-તડકાની દરકાર કર્યા વિના ગામેગામ, નગરેનગર, વનેવન, જંગલેજંગલ વિચરે છે, શારીરિક ધર્મોની ઉપેક્ષા કરી 'देहदु:खं महाफलम' ના સૂત્રને સંપૂર્ણપણે અમલમાં મૂકે છે. સંયમ અને તપ વિના કદી કોઈના ઉદ્ધાર થયો નથી અને થતો પણ નથી, એ શાશ્વત સત્યનું આલંબન લઈ એની સાધનામાં મગ્ન બને છે. નિદ્રા, આરામને તિલાંજલિ આપે છે. વિહારમાં મોટા ભાગે તેઓશ્રી ચૈત્યો, ઉદ્યાનો, વનો વગેરે એકાંત સ્થાનોમાં એકાકી ખડેપગે—કાયોત્સર્ગ મુદ્રાએ ઊભા રહી વિવિધ પ્રકારના ધ્યાનમાં નિમગ્ન રહે છે.

સમ- ભાવમાં સ્થિર રહી, અનેક જન્મોપાર્જિત કર્મોની નિર્જરા—ક્ષય કરતા જાય છે. એ કર્મોને સંપૂર્ણ રીતે હઠાવવા પોતાની સાધનાને ભગવાન ઉત્તરોત્તર ઉગ્ર બનાવે છે. હિંસા, અસત્ય, ચોરી, અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહ વગેરે પાપકર્મોથી વિરમેલા ભગવાન, ઇન્દ્રિયોની વિષયવાસનાઓ અને ક્રોધાદિ કયાયોનો રંગ રજ માત્ર રખેં લાગી ન જાય તે માટે પોતાનાં મન, વચન, કાયાને અપ્રમત્ત ભાવે પ્રવર્તાવે છે. ગમે તેવાં કષ્ટો, દુ:ખો, અપમાનો, અનાદરો, અગવડો અને વિવિધ પરિષહોને અદીન ભાવે સહન કરે છે.

એમની સાધનાયાત્રા દરમિયાન અસુરો, સુરો, મનુષ્યો કે પશુ- પક્ષીઓ દ્વારા થતા નાના-મોટા ઉપસર્ગો ઉપદ્રવાનું, વિરોધની લાગણી વિના—પ્રતિકારની લેશ માત્ર ભાવના સેવ્યા વિના હસતે મુખે સ્વાગત કરે છે. અને એમ કરતાં આત્મગુણોના ઘાતી કર્માવરણાનો સર્વથા ક્ષય કરી વીતરાગ અવસ્થાએ પહોંચીને કેવલજ્ઞાન (સર્વજ્ઞતા)ના મહાપ્રકાશને મેળવે છે. એ મળતાં પોતે કૃતકૃત્યતા અનુભવે છે. અને તે પછી પોતાના જ્ઞાનપ્રકાશ દ્વારા, વિશ્વને સુખ, શાંતિ અને કલ્યાણનો રાજમાર્ગ પ્રબોધે છે.
ભગવાન મહાવીરે પણ એ જ માર્ગે જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રાપ્ત કર્યો હતો. એ પ્રકાશપ્રાપ્તિની સાધના દરમિયાન અસુરો, સુરો અને મનુષ્યો દ્વારા જે ઉપસર્ગો થયા તે કયા કયા અને કોણે કર્યા, તેની પ્રાપ્ય નોંધ અહીં આપી છે.

• ગોશાલાએ તેજોલેશ્યા મૂકી એ પણ ઉપસર્ગ જ હતો. પણ એ કેવલી અવસ્થામાં થયો તેથી તેને ગણતરીમાં ન લેતાં આર્યો ની ગણતરીમાં ગણ્યો છે.
• ગોવાલિયાથી શરૂ થયેલા ઉપસગૅર્ગો ગોવાલિયા દ્વારા જ પૂર્ણાહુતિને પામ્યા. આ ઉપસર્ગો માનવીથી શરૂ થયા અને માનવીથી પૂર્ણ થયા. યોગાનુયોગ બન્નેનાં સ્થાન, સમય, નિમિત્ત સમાન હતાં. મોટા ઉપસર્ગો સૂર્યાસ્ત પછી જ થયા છે, અને એમ હોવુ એ સ્વાભાવિક પણ હતું.
• ભગવાનના શરીરના સાંધાનાં અસ્થિઓનું બંધારણ અસાધારણ રીતે મજબૂત હોય છે. શાસ્ત્રમાં જીવોના શરીરના સાંધાની અસ્થિરચનાના બંધારણનો જુદા: જુદા યુગને આશ્રીને છ પ્રકારો બતાવ્યા છે. તે પૈકી આ પહેલા પ્રકાર છે, જેને શાસ્ત્રો 'વજ્રૠષભનારાચ સંઘષણ' ના નામથી ઓળખાવે છે.
• વર્તમાન યુગના જીવો છેલ્લામાં છેલ્લા પ્રકારની તદ્દન નબળી અસ્થિરચના ધરાવે છે.
• ૧૨II વર્ષ સુધી અહોરાત અવિરત ધ્યાનપૂર્વકની સાધના બહુધા ઊભા ઊભા કરી હતી. પલાંઠી વાળીને તો બેઠા જ ન હતા. નિદ્રારૂપ પ્રમાદનો સરવાલો બધો ભેગો કરતાં ૧૨II વર્ષ દરમિયાન માત્ર બે ઘડી [૪૮ મિનિટનો] જ હતો. કેવી પ્રચંડ સાધના! ખરેખર! આ ઘડીભર સ્તબ્ધ બનાવી દે તેવી ઘટના છે.